آشنایی کوتاه با ابوریحان بیرونی ریاضیدان و اخترشناس ایرانی

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی زاده شهریور 352، کاث، خوارزم - درگذشته 22 آذر 427، غزنین، دانشمند بزرگ و ریاضی‌دان، ستاره شناس، تقویم‌شناس،  انسان شناس، هندشناس و تاریخ‌ نگار بزرگ ایرانی سده چهارم و پنجم هجری است. بیرونی را بزرگ‌ترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی و همه اعصار می‌دانند.

ابوریحان بیرونی از دانشمندان بزرگ ایران در علوم حکمت و اخترشناسی و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا مقام شامخ داشت، در حوالی خوارزم متولد شده و از این جهت به بیرونی یعنی خارج خوارزم معروف شده. هیچ اطلاعی در باره اصل و نسب و دوره کودکی بیرونی در دست نیست. نزد ابو نصر منصور علم آموخت در 17 سالگی از حلقه ای که نیم درجه به نیم درجه مدرج شده بود، استفاده کرد تا ارتفاع خورشیدی نصف النهار رادرکاث رصد کند، و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج نماید؛ چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیص ها نقشه هایی کشید و حلقه ای به قطر 15 ذراع تهیه کرد. در 9 خرداد 376 بیرونی ماه گرفتگی(خسوفی)رادرکاث رصد کرد و قبلاٌ با ابوالوفا ترتیبی داده شده بود که او نیز در همان زمان همین رویداد را از بغداد رصد کن. اختلاف زمانی که از این طرق حاصل شد به آنان امکان داد که اختلاف طول جغرافیایی میان دو ایستگاه را حساب کنند وی همچنین با ابن سینا فیلسوف برجسته و پزشک بخارایی به مکاتبات تندی در باره ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت در دربار مامون خوارزمشاهی قرب و منزلت عظیم داشته چند سال هم در دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برده، در حدود سال 404 هجری قمری به خوارزم مراجعت کرده، موقعی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از کشتن وی در گذشت و او را در سال 408 هجری با خود به غزنه برد در سفر محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آنجا با حکما و علماء هند معاشرت کرد و زبان سانسکریت را آموخت ومواد لازمه برای تالیف کتاب خود موسوم به تحقیق ماللهند جمع‌آوری کرد.

بیرونی به نقاط مختلف هندوستان سفر کرد و در آنها اقامت گزید و عرض جغرافیایی حدود 11 شهر هند را تعیین نمود خود بیرونی می نویسد که در زمانی که در قلعه نندنه به سر می برد، از کوهی در مجاورت آن به منظور تخمین زدن قطر زمین استفاده کرد. نیز روشن است که او زمان زیادی را در غزنه گذرانده است تعداد زیاد رصدهای ثبت شده ای که به توسط او در آنجا صورت گرفته است با رشته ای از گذرهای خورشید به نصف النهار شامل انقلاب تابستانی سال 398 آغاز می شود و ماه گرفتگی روز 30 شهریور همان سال را نیز در بر دارد. او به رصد اعتدالین و انقلابین در غزنه ادامه داد که آخرین آنها انقلاب زمستانی سال 400 بود.

* آثار بیرونی در زمینه دانش اخترشناسی

نوشته‌هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آن‌ها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده می‌شود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان می‌گوید: «از ابو سعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیده مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می‌دهند و نه به کره سماوی. بدون شک این شبهه‌ای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیئت که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحیه (= مدارات و نصف النهارات و استوای فلکی و دائرةالبروج) است؛ در نقضِ این شبهه و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهی دست باشند و هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود. زیرا چه حرکت یومی را از زمین بدانند و چه آن را به کره سماوی نسبت دهند در هر دو حالت به صناعت آنان زیانی نمی‌رسد و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این شبهه امکان‌پذیر باشد موکول به رای فلاسفه طبیعی دان است. ضمناً بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبه شعاع زمین ارائه می‌کند (بوسیله افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد. اندازه گیریِ او یک درجه سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده‌است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست می‌آید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است. خورشید گرفتگی 8 آوریل سال 1019 میلادی را در کوههای لغمان ( افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرد و  ماه گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنه به زیر مطالعه برد.

برخی از تمبرهای یادبود ابوریحان بیرونی د ر ایران و جهان

التفهیم لاوایل الصناعه التنجیم: این کتاب نیز در نجوم و به زبان فارسی نوشته شده ‌است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده‌ است. التفهیم فی اوائل صناعه التنجیم در علم هیات و نجوم و هندسه، کتابی به زبان فارسی است که ابوریحان بیرونی در آغاز سده پنجم نوشته و هفتاد سال پس از مرگش، محمدبن جورابی آماده و پاکنویس کرده‌ است. متن فارسی کتاب را بیرونی به نام «ریحانه» دختر حسین خوارزمی نوشته است (حدود ۴۲۰ هجری قمری). التفهیم، نخستین کتاب فارسی است که در مورد ستاره‌شناسی و هندسه و حساب نوشته شده و از آنجا که نویسنده آن یکی از دانشوران سرشناس است، اهمیت بسیار دارد.

آثار الباقیه عن القرون الخالیه (اثرهای مانده از قرن‌های گذشته): ابوریحان در این کتاب مبدأ تاریخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده ‌است. از جمله این اقوام - ایرانی‌ها - یونانی‌ها - یهودی‌ها - مسیحی‌ها عرب‌های زمان جاهلیت و عرب‌های مسلمان نام برده و درباره اعیاد هر یک به تفصیل سخن گفته‌است. این کتاب را می‌توان نوعی تاریخ ادیان دانست.

نظر پردازی، نقش کوچکی در تفکر او ایفا می کرد وی بر بهترین نظریه های علمی زمان خود تسلط کامل داشت اما دارای ابتکار و اصالت زیادی نبود و نظریه های تازه ای از خود نساخت ابوریحان بیرونی در سال 440 هجری در سن 78 سالگی در غزنه افغانستان بدرود حیات گفت.

*نامگذاری زادروز ابوریحان بیرونی به عنوان "روز ملی نجوم"

عبارت "روز ملی نجوم" شاید در اوایل دهه 90 خورشیدی به علت نو بودن، واژه ای غریب به نظر می رسید! اما اکنون با روی آوری بخش های مختلف جامعه و اجرای برخی برنامه ها با این عنوان در کشور طی یک دهه اخیر، به نوعی به یک مطالبه عمومی تبدیل گردیده است. چرا که می‌توان روزی از سال را با محوریت اخترشناسان ایرانی به این دانش کهن و جذاب اختصاص داد تا تمامی گروههای نجومی بتوانند در محیطی صمیمی، با مردم دانش دوست کشورمان به تقسیم عشقشان نسبت به آسمان بپردازند.

هر ساله روز سیزدهم شهریورماه، روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی این دانشمند بزرگ کشورمان می باشد و گزینه ای جدی برای انتخاب "روز ملی نجوم" می توانست باشد. آیا به ابرمردی که نه تنها در ایران بلکه در جهان به او افتخار می شود، نباید در تنظیم مناسبت های ملی توجه ویژه گردد؟

از سوی دیگر، ماه شهریور در تابستان به عنوان فصل اوقات فراغت دانشجویان و دانش آموزان محسوب می شود که به نوعی جامعه هدف هستند و همچنین برخی از اقشار مختلف جامعه، به مراتب دارای وقت آزاد بیشتری بوده و چه بسا علاقمند به همکاری در انجام فعالیتهای خودجوش و مردمی باشند؛ ضمن آنکه در میانه ‌هر سال، فعالان نجومی در ایران، جشن آسمانی بزرگی را در مشارکت با یکدیگر می توانند به این بهانه برپا دارند.

در این موقع از سال اجرام آسمانی و صور فلکی بسیاری نیز در آسمان خودنمایی کرده و فرصت نشان دادن زیبایی‌های خلقت را به عموم مردم فراهم می‌نماید؛ مزید بر این نکته، در اکثر نقاط کشور وضعیت آب و هوایی به نسبت دیگر فصول، به مراتب شرایط مطلوب تری دارد و اجازه مشاهده جذابیت های آسمان را به همگان می دهد.

البته باید خاطر نشان کرد 13 شهریور به تناسب گردش تقویم، مطمئناً در روز‌های متفاوتی از هفته قرار می‌گیرد که شاید برای برگزاری برنامه‌های عمومی، تمایل به سمت تعطیلی پایان هفته یعنی جمعه نیز باشد؛ از این رو می‌توان با در نظر گرفتن "هفته ملی نجوم"، نزدیکترین جمعه به 13 شهریور که روز تعطیل و تفریح برای مردم است را به فعالیت های علمی ترویجی اختصاص داده تا مردم خوبمان بتوانند در اینگونه برنامه ها شرکت نمایند. طبیعی است ترجیح دارد تا وضعیت فاز ماه نیز در آسمان از شرایط رصدی خوبی برخوردار باشد که این مهم می تواند اهداف جهانی را در تلفیق مبانی گاهشماری های مختلف دنبال نماید.

انجمن نجوم آماتوری ایران در شهریورماه سال 1391 با پیشنهاد نامگذاری روزی به عنوان "روز ملی نجوم" در ایران، 13 شهریورماه، زادروز ابوریحان بیرونی اخترشناس نامدار ایرانی را گزینه مناسبی برای این روز اعلام کرد.

خوشبختانه لازم است این خبر خوش را همین جا به جامعه نجومی کشور اعلام کنیم که در سال جاری این طرح که ایده اولیه آن بر اساس فکر جمعی دوستداران و علاقه‌مندان آسمان تهیه گردیده بود، با همفکری و مساعدت های جناب آقای دکتر سعداله نصیری قیداری ریاست محترم دانشگاه شهید بهشتی تهران و دبیر ستاد ملی سال جهانی علوم پایه، که از اساتید دلسوز و پر تلاش کشورمان هستند؛ با توجه به اینکه سال 2022 میلادی "سال جهانی علوم پایه" است، در کمیته اجرایی سال جهانی علوم پایه و همچنین هیات مدیره " انجمن نجوم ایران " تصویب گردید و اکنون شاهد رونمایی رسمی این پیشنهاد ملی هستیم و با این مصوبات، همزمان با مناسبت بین المللی سال علوم پایه، به پیشنهاد ثبت "روز ملی نجوم" در کشورمان جامه عمل پوشانده شد.

لازم به یادآوری است که این پیشنهاد از همان ابتدا تا به امروز در خبرگزاری‌ های رسمی کشور، وب سایت های نجومی و گروههای دانشگاهی  و حتی مراکز علمی غیر نجومی بازتاب گسترده ای داشته است؛ این رویکرد نشان از خواسته جدی جامعه نجوم آماتوری و دانشگاهی این مرز پرگهر، برای تخصیص و نامگذاری یک روز رسمی در کشورعزیزمان ایران به نام دانش کهن و آسمانی اخترشناسی است؛ علمی که ریشه در فرهنگ، ادبیات و پژوهشهای علمی منجمان این سرزمین عالم پرور دارد.

انجمن نجوم آماتوری ایران این مناسبت ملی را به اساتید نجوم ایران، جامعه نجوم آماتوری کشور و کلیه شیفتگان آسمان تبریک گفته و مشارکت بیش از پیش گروهها و مراکز علمی و فرهنگی کشور را در برگزاری هر چه با شکوهتر این مناسبت ملی در سالهای آینده آرزومند است.

خبر تصویب روز ملی نجوم در وبگاه " انجمن نجوم ایران "

سابقه این پیشنهاد در وبسایت انجمن  نجوم آماتوری ایران به نقل از خبرگزاری ایسنا در گفتگو با مدیریت انجمن در سال1392

گفتگوی مهندس مسعود عتیقی مدیریت انجمن با ایسنا در  زمینه تصویب روز ملی نجوم در سال 1401